جستاری نقادانه در باب کیفرهای بدنی در پرتو خوانشی کارکردگرایانه از ادله اربعه در جهان معاصر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق کیفری و جرم‏شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانش آموخته دکترای حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشجوی دکترای حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

گرچه از دیدگاه مشهور فقهای اسلامی، کیفرهای بدنی در باب معاملات و موضوعات غیرعبادی می‌گنجد، ولی همواره نگاهی عبادت‌گونه بر آن‌ها، به‌ویژه بر حدود و قصاص، سایه افکنده است. بدین معنا که گویا آن‌ها توقیفی، دارای حقیقت شرعی، فرازمانی و فرامکانی‌اند. این نگاه در پرتو خوانشی کارکردگرایانه از ادله اربعه در جهان کنونی، بدون اشکال نیست. به سخن دیگر می‌توان با تکیه ‌بر «کتاب»، «سنت»، «اجماع» و «عقل» از چنین مجازات‌هایی در این زمانه گذر کرد. درباره «کتاب» می‌توان با بهره‌برداری از نگاه مقاصدی و رویکرد کارکردگرایانه در کیفرهای بدنی بازاندیشی کرد. نیز، نباید در بازخوانی «سنت» از تردید در سندیت روایات اجرای مجازات‌های بدنی به دست پیامبر (ص) غافل شد. همچنین، نباید برخورداری وی از نقش حاکم اسلامی و طبیعتاً صدور احکام مبتنی بر بایسته‌های اجتماعی سرزمین وحی را از یاد برد. افزون بر این، درباره اجماع، جدای از آنکه درستی انگاره اجماع در موضوعات اجتماعی - فرهنگی مانند مجازات، دست‌کم در روزگار کنونی، دشوار است، نباید از تأثیرپذیری فقهای گذشته از چندوچونی حاکم بر زمان صدور فتوا، به ‌سادگی رد شد. سرانجام، درباره «عقل»، نخست باید توجه داشت که این دلیل در کنارِ سه دلیل دیگر است نه در طول آن‌ها، بنابراین ارزش دستاوردهای عقلی کم از سه مورد دیگر نیست. دوم آنکه عقل موجودی ایستا نیست؛ بلکه پویا و کاشفِ خوبی و بدی‌هاست. در نتیجه چنانچه عقل بشر کیفرهای بدنی را برنتابد و بر پایان کارکرد آنها حکم نماید، شارع خردمند هم بر گونه‌های دیگر واکنش کیفری جامه مشروعیت می‌پوشاند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critical Research about Corporal Punishments in the Light of a Functionalist Reading of Adillah Al-Arba’ah (Four Sources in Islamic Law) in the Contemporary World

نویسندگان [English]

  • mohammadjafar habibzadeh 1
  • Mohammad hasan Maldar 2
  • Seyedeh negin Hasanzadeh khabbaz 3
1 Professor, Criminal law and Criminology, Faculty of Law, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2 Ph.D., Criminal Law and Criminology, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashad, Mashad, Iran.
3 Ph.D. Student, Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In the famous jurisprudence books of jurists, corporal punishments are mentioned in the Mu'amalat. But these punishments, especially Ḥudūd and Qiṣāṣ, have always been treated like acts of worship. This means that they should be implemented at all times and places. This view is flawed in the light of a functionalist reading of Adillah Al-Arba’ah (Four Sources in Islamic Law). "Qurʾān" can be reconsidered by using the purposeful view and functionalist approach in corporal punishments. besides, in re-reading the "Sunnah", one should not neglect the authenticity of the narrations of the implementation of corporal punishment by the Prophet (PBUH). In addition, we should not forget his role as an “Islamic ruler” and naturally issuing rulings based on the social needs of the Land of Revelation. Moreover, about “Al-ʾIjmā”, apart from the fact that it is difficult to imagine Ijma' in socio-cultural issues such as punishment in the present day, the influence of past jurists on the conditions prevailing at the time of issuing the fatwa should not be simply rejected. Finally, about “'Aql”, it should be noted that this reason is next to the other three reasons, not during them, so the value of intellectual achievements is not less than the other three. Second, reason is not a static entity; Rather, it is dynamic and a discoverer of good and bad. As a result, if the human mind does not accept physical punishments, God also covers this human decision with the cloak of legitimacy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic punishments
  • punishment as a matter of worship
  • corporal punishment
  • functionalism
  • systematic perception

مراجع

  1. منابع

    الف) فارسی

    1. اسفندیاری، محمدصالح (1394). تحلیل جامعه­شناسانه زندان (تولد و استمرار زندان از نگاه دورکهایم، فوکو، وبر و الیاس، تهران: مجد.
    2. ایازی، محمدعلی (1389). ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    3. ایزدی‌فر، علی‌اکبر؛ نعمت‌زاده، رجب‌علی؛ کاویار، حسین (1388). «عرف و جایگاه آن در استنباط شرعی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 1، شماره 1، 45-73.
    4. باقی، عمادالدین، ظرفیت‌های فقه اسلامی و چالش حقوق بشری، مجله تقریرات، شماره 6، قابل‌دسترس در: ir/y18825
    5. بروکس، تام (1395). مجازات، ترجمه: محمدعلی کاظم نظری. تهران: میزان.
    6. بریث ناچ، سیموس (1387). جرم و مجازات از نظرگاه امیل دورکیم، ترجمه: محمدجعفر ساعد، تهران: انتشارات خرسندی.
    7. پاکتچی، احمد؛ لبانی مطلق، محمدصادق (1398). دایره المعارف بزرگ اسلامی (مدخل حدود و تعزیرات)، جلد9، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ نخست، بی‌جا.
    8. جلالی، علیرضا؛ مالدار، محمدحسن (1401). «تضمین کرامت انسانی بزه‌کار در مرحله تعیین کیفر در پرتو رویه دادگاه اروپایی حقوق بشر»، فصلنامه علمی پژوهش حقوق عمومی، دوره 24، شماره 76، 247- 275.
    9. جمعی از محققان (1389). فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    10. جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛ ساداتی، سید محمدجواد (1392). «دورکهایم و کارکردگرایی در شناخت کیفر»، فصلنامه تعالی حقوق، شماره 4، 103- 124.
    11. جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛ ساداتی، سید محمدجواد (1394). ماهیت فلسفی و جامعه­شناختی کیفر، تهران: نشر میزان.
    12. حنفی، حسن (1393). سنت و نوسازی (ما و سنت گذشته)، پیشگفتار و ترجمه: حسام‌الدین خاکپور، چاپ نخست، تهران: نگاه معاصر.
    13. خادمی کوشا، محمدعلی (1396). «تبدیل‌ناپذیری حدود(مجازات‌های بدنی معیّن) در اسلام»، فقه، دوره24، شماره دوم، 71-98.
    14. دورکیم، امیل (1398). قواعد روش جامعه شناسی، ترجمه: هوشنگ نایبی، تهران: نشر آگاه.
    15. راعی، مسعود؛ حسینی قلندری، سید اسماعیل (1391). «احکام حکومتی و منطقه الفراغ با تکیه ‌بر اندیشه­های فقهی شهید صدر»، حکومت اسلامی، دوره 17، شماره 4، 33- 45.
    16. ربانی، محمدحسن (1388). «روش فقهى و حدیثى شهید اول»، فقه، دوره 16، شماره 61، 3-19.
    17. روزنامه رسمی (1361). مذاکرات جلسه علنی مجلس شورای اسلامی، تصویب تفویض اختیار به کمیسیون امور قضائی جهت تصویب لایحه قصاص برای مدت پنج سال.
    18. شرفی، عبدالمجید (1397). اسلام میان حقیقت و تجلی تاریخی، ترجمه: عبدالله ناصری، چاپ چهارم، تهران: انتشارات کویر.
    19. صدر، سید محمدباقر (1375). «فهم اجتماعی از نصوص در فقه امام صادق(ع)»، فقه اهل بیت، شماره 8، 96-101.
    20. صادقی، محمدمهدی (1399). تحلیل کیفرهای حدی برمبنای فقه مقاصدی، ضرورت‌ها، ظرفیت‌ها و پیامدها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس.
    21. ضیایی­فر، سعید (1398). «قاعده اولی حجیت سیره های عقلایی جدید در غیر عبادات»، جستارهای فقهی و اصولی، دوره 5، شماره 4، 7-27.
    22. طباطبایی، محمد حسین (1378). تفسیر المیزان (ترجمه)، جلد 1، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
    23. عرب صالحی، محمد؛ پیشوا، فریده (1401). «فراتاریخی بودن قرآن و سازوکارهای انتقال پیام‎های فرازمانی و فرامکانی در ظروف تاریخی خاص»، فلسفه دین، دوره 19، شماره2، 177- 199.
    24. عمید زنجانی، عباسعلی (1377). فقه سیاسی، جلد2، تهران، امیرکبیر.
    25. فلاحی، احمد (1389). «مجازات در حقوق کیفری اسلام»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 74، شماره پیاپی70، 69- 92.
    26. فنایی، ابوالقاسم (1395). اخلاق دین­شناسی پژوهشی در باب مبانی اخلاقی و معرفت­شناسانه فقه، تهران: نگاه معاصر.
    27. قابل، احمد (1391). شریعت عقلانی (مقالاتی در نسبت عقل و شرع)، ناشر: شریعت عقلانی.
    28. قابل، احمد (1392). فقه، کارکردها و قابلیت‌ها (مقالات فقهی و پاسخ به پرسش‌های دینی)، ناشر: شریعت عقلانی.
    29. قاری ­سیدفاطمی، سید محمد (1382). «معاهدات حقوق بشر فضایی متفاوت»، مجله حقوقی بین­المللی، دوره20، شماره 28، 5-44.
    30. کدیور، محسن (1388). حق­الناس(اسلام و حقوق بشر)، چاپ چهارم، تهران: کویر.
    31. گرجی، ابوالقاسم؛ کاتوزیان، ناصر؛ حائری، سید کاظم؛ مرعشی، محمدحسن؛ معرفت، محمدهادی و مجتهد شبستری، محمد (1373). «اقتراح درباره مبانی اجتهاد»، نقدونظر، شماره 1، 15- 106.
    32. مالدار، محمدحسن؛ جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا (1399). «بازخوانی و تعمیم ادله منع اجرای حدود در سرزمین دشمن در جهان معاصر»، جستارهای فقهی و اصولی، دوره 6، شماره 3، 95-121
    33. مالدار، محمدحسن؛ جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛ ساداتی، سید محمدجواد. (1401). «ادراک تاریخ‌مند از نظام کیفری شریعت اسلام در باب حدود و قصاص در پرتو نظریه برساخت‌گرایی اجتماعی»، پژوهشهای حقوق جزا و جرم‌شناسی، دوره 10، شماره 19، 153-178.
    34. مالدار، محمدحسن؛ جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛ ساداتی، سید محمدجواد (1402). «کیفرهای بدنی از منظر دیوان کیفری بین‌المللی در پرونده الحسن»، مجله حقوقی بین‌المللی، دوره 40، شماره 69، 145- 177.
    35. مجتهد شبستری، محمد (1376). «بستر معنوی و عقلایی علم فقه»، کیان، شماره 46، 5- 13.
    36. مجلسی، محمد باقر (1403ق). بحارالانوار، جلد6، مؤسسه الوفاء.
    37. محقق داماد، سید مصطفی (1388). «رجم از دیدگاه قرآن و سنت»، ماهنامه قضاوت، شماره 58، 19- 24.
    38. مرکز اطلاعات و منابع اسلامی (1389). فرهنگ‌نامه اصول فقه، جلد1، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    39. مطهری، مرتضی (1403). بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت.
    40. مکارم شیرازی، ناصر (1425ق). تعزیر و گستره آن، چاپ نخست، قم: مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب.
    41. منتظری، حسینعلی (1388). اسلام دین فطرت، تهران: نشر سایه.
    42. منتظری، حسینعلی (1398). انتقاد از خود «عبرت و وصیت»، گفتگویی بی‌پرده با پدر، استاد و مرجع عالیقدر آیت‌الله العظمی منتظری، تارنمای آیت‌الله منتظری.
    43. موسسه دائره المعارف فقه فارسی (1387). فرهنگ فقه فارسی، زیرنظر آیت‌الله هاشمی شاهرودی، جلد2، قم: موسسه دائره المعارف فقه فارسی.
    44. موسوی اردبیلی، عبدالکریم؛ رهایی، سعید (1392). حقوق و دادرسی کییفری در آیینه فقه مشتمل بر کلیات دادرسی اسلامی، دادرسی کیفری و ادله اثبات دعوا، جلد 1، قم: انتشارات رادنگار.
    45. نوبهار، رحیم (1389). اهداف مجازات‌ها در جرایم جنسی: چشم‌اندازی اسلامی، چاپ نخست، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    46. نوبهار، رحیم (1394). «جستاری در تقسیم بندی باب‌های فقهی و پیامدهای روش شناختی آن». فصلنامه راهبرد، دوره 24، شماره 76، 79- 105.
    47. نوبهار، رحیم؛ خدایار، حسین (1397). «امکان‌‌سنجی کاربست نهادهای جزایی نوپیدا در حدود»، پژوهشهای حقوق جزا و جرم‌شناسی، دوره 6، شماره 12، 183-206.
    48. نوبهار، رحیم؛ کبریتی کرمانی، محمدجواد (1400). «جایگاه رویکرد تجربی به کیفر در نظام حقوق کیفری ایران»، پژوهشهای حقوق جزا و جرم‌شناسی، دوره 9، شماره 18، 199-226.
    49. نوبهار، رحیم؛ رفیع‌زاده، علی و حبیب‌زاده، محمدجعفر (1400). «فقه کیفری تکلیف مدار و دگرگونی پارادایمی»، مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دوره 51، شماره 1، 19-1.
    50. وایت، رابرت؛ هینز، فیونا (1395). جرم و جرم‌شناسی، ترجمه: علی سلیمی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

     

    ب) عربی

    1. ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، جلد 2، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
    2. حر عاملی، محمد بن ‌حسن (بی‌تا). وسائل‌الشیعه، جلد 28، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء‌التراث.
    3. خوانساری، سید احمد (1405). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، جلد 5، چاپ دوم، تهران: چاپ صدوق.
    4. ریسونی، أحمد (2013 م). مقاصد المقاصد: الغایات العلمیه و العملیه لمقاصد الشریعه، بیروت: الشبکه العربیه للأبحاث و النشر.
    5. زرکلی، خیرالدین (1980ق). الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت: دارالعلم للملایین.
    6. سیستانی، سید علی (1414ق). قاعده لاضرر و لاضرار، قم: مکتب آیه الله العظمی السید السیستانی.
    7. شاطبی، ابراهیم بن موسی (بی‌تا). الموافقات فی اصول الاحکام. بیروت: دارالفکر.
    8. شمس‌الدین، محمد حسین (بی‌تا). صبح الأعشی فی صناعه الإنشاء. جلد1، لبنان: دار الکتب العلمیه.
    9. شهید ثانی، (بی‌تا). مسالک ‌الافهام الی تنقیح شرائع ‌الاسلام، جلد 14، مؤسسه معارف الاسلامیه.
    10. شیخ مفید (1414ق). تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ دوم، قم: کنگره شیخ مفید.
    11. عسکری، حسن بن عبدالله (1408ق). الاوائل، محقق محمدالسید وکیل، طنطا: دارالبشیر.
    12. علی، جواد (1413ق). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: الجمهوریه العراقیه، وزاره التعلیم العالی و البحث العلمی.
    13. نوری طبرسی، حسین (بی‌تا). مستدرک‌الوسائل مستنبط المسائل، جلد 18، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء‌التراث، بی‌تا.

     

    ج) انگلیسی

    1. Durkheim, E. (2013). The Division of Labour in society. Translation by W. D. Halls, Second Edition, Edited and with a new introduction by Steven Lukes, PALGRAVE MACMILLAN.
    2. Hudson, B. (2003). understanding justice (introduction to idea- perspective and controversisen modern penal theory). Open University press.
مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی
دوره 54، شماره 1
آذر 1403
صفحه 134-113

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار